Prirodno nasleđe Dunavskog i Pančevačkog rita

Prirodno nasleđe Dunavskog i Pančevačkog rita predstavlja jedinstveni deo istorije i geografije Beograda, prostor gde su se vekovima preplitali voda, zemlja i život.

Beograd, sazdan na grebenu, oduvek je prkosio i prirodi i civilizaciji. Grad su sa svih strana okruživale bare, ritovi i močvare, koje su vekovima oblikovale njegov izgled i život oko njega. Mnoge od tih vodenih površina bile su deo tadašnje Austrougarske, dok su današnji delovi leve obale Dunava nekada pripadali njenom močvarnom prostranstvu.

Ne samo da su Beograd grlile dve reke, Dunav i Sava, već su ga obavijala i prirodna močvarna prostranstva, koja su činila svojevrsni zaštitni pojas grada. Leva obala bila je posebno bogata barama koje su nosile slikovite nazive: Svinja bara, Bugarska bara, Malo blato, Vraževa bara, Vodenička bara, Topoljačka bara, Veliko blato, Reva bara, Široka bara, Kožara, Červenka (danas Crvenka) i Ada Huja.

Bare kao ekosistemi i svedoci prošlosti

Ove bare nisu bile samo vodene površine, već živi svetovi, prirodna utočišta ptica, riba i divljači. One su kroz istoriju menjale tokove reka, uticale na naseljavanje i razvoj Beograda, a mnoge su danas prekrivene urbanim naseljima i industrijskim zonama. Ipak, deo njih i dalje postoji, kao svedoci nekadašnjeg pejzaža i podsjetnik na prirodno bogatstvo koje je oblikovalo identitet Beograda sa leve obale Dunava.

Čitav taj potez, koji danas pripada opštini Palilula, nekada je bio posebna gradska celina. Prostrano močvarno područje uz obalu Dunava, ispresecano mrežom kanala koji i danas oblikuju njegov pejzaž.

Vojna karta iz 1893. godine na kojoj se vide brojni nazivi bara u ataru današnje Krnjače i Borče

Svinja bara, Vraževa bara i Vodenička bara nalazile su se nekada na mestu današnjeg Pančevačkog puta. Prema Pančevu je bila i Široka bara, koja se zvala još i Vodenica, Duboka bara i Popovača.

Svinja bara

Svinja bara je nekadašnje močvarno područje na levoj obali Dunava. Naziv stare bare u ataru u okolini Krnjače, na prostoru današnjeg Pančevačkog puta. Bila je važan deo prirodnog sistema kanala i močvara koji su oblikovali ekosistem leve obale. Ime je, prema pretpostavkama, dobila po farmi svinja koja se nekada nalazila u njenoj blizini. U prošlosti su bare bile značajan deo pejzaža, kanalnih sistema i močvarnih predela oko Beograda. Na starim kartama iz 1893. godine jasno se uočava naziv „Svinja bara“, što potvrđuje njen značaj u pejzažnom i hidrografskom sistemu tadašnjeg Beograda.

Vraževa bara

Vraževa bara je nekadašnje močvarno područje na levoj obali Dunava, prema Pančevu, koje je zajedno sa Svinja barom i Vodeničkom barom činilo prirodni sistem bara što su razdvajale Krnjaču od reke. Na starim kartama Beograda, Vraževa bara je označena kao važan deo močvarnog pojasa koji je upijao poplavne vode i stvarao prirodnu barijeru između naselja i Dunava. Vremenom je, usled urbanizacije i izgradnje puteva ka Pančevu, gotovo u potpunosti nestala ispod savremenog gradskog tkiva. Ipak, njen istorijski značaj ostaje važan trag u razumevanju pejzaža leve obale Beograda i nekada bogatog ekosistema Dunavskog i Pančevačkog rita.

Od obale Dunava delile su je bare: Duga, Malo blato, Bugarska i Kuzmanova. Trebalo je preći i kanale, kojih je uz priobalje bilo dosta, a Sebeš i Vizelj postoje i danas.

Malo blato

Malo blato je jedno od retkih očuvanih močvarnih područja na levoj obali Dunava, smešteno između naselja Krnjača i Borča. U urbanom okruženju Beograda, ovo skriveno i zeleno stanište predstavlja pravu oazu prirode. Bara je zaštićeno prirodno dobro i važno utočište za divlje ptice, naročito čaplje, koje se ovde redovno gnezde. U njenoj vegetaciji rastu retke biljne vrste poput barskog velikog kaćunka i barske kaluždarke, što dodatno potvrđuje njen ekološki značaj. Pored bogatog biodiverziteta, Malo blato ima ulogu zelenog pojasa koji ublažava uticaj širenja urbanizacije na levoj obali. Ipak, suočava se sa brojnim izazovima, otežanim pristupom, problemima sa kanalizacijom, čestim poplavama i sporom realizacijom infrastrukturnih radova. Uprkos tome, ovaj lokalitet i dalje predstavlja dragoceni deo prirodnog nasleđa Dunavskog i Pančevačkog rita, sa velikim potencijalom za očuvanje i edukaciju o značaju mokrih staništa.

Osim spomenutih bara, na mapi se može videti i Topoljačka bara ili Veliko blato, koja danas ima privatnog upravljača i obitava skrivena između novih i spontano podignutih naselja između Krnjače i Borče. Tu se nalaze i ribnjaci, koji su pravi raj za pecaroše.

Veliko blato

Veliko blato je zaštićeno prirodno stanište smešteno u Krnjači, na oko 10 km severno od centra grada. Ovo jezero je deo južnog dela Pančevačkog rita i jedno je od najvažnijih močvarnih područja u okolini Beograda.

Ekološki značaj

Površina: oko 1,8 km², što ga čini najvećim jezerom Pančevačkog rita.
Dubina: plitko, do 1,5 m.
Vegetacija: šaš i močvarno bilje, dom mnogim vrstama.
Zaštićene biljke: dve retke orhideje, močvarna veliki cvet i močvarna krečnjača.
Ptice: preko 120 vrsta, uključujući običnog štruka, severnog lopatara, velike čigre, velike bitterne i rečne slavce. Zimi se ovde mogu videti jata vodomara, pataka i ferruginous duck.
Posebna važnost: oblast je prepoznata kao Important Bird Area (IBA) zbog svog značaja za ptice.

Posete i aktivnosti

Veliko blato je idealno za ljubitelje prirode i posmatrače ptica. Upravljanje je u nadležnosti ribnjaka Mika Alas, koji omogućava:

• Šetnje stazom oko jezera – kružna staza duga 6,25 km, posebno bogata faunom na istočnoj strani.
• Posmatranje ptica sa posmatračkog tornja.
• Sportski ribolov u okviru ribnjaka.
• Pristup: autobusima 101, 104, 95 i 96 ili automobilom. Poseta je moguća samo uz prethodnu dozvolu.

Okolina

• Ribnjak Mika Alas: sportski ribolov i demonstracija tradicionalnog ribolova.
• Pančevački rit: močvarno područje sa bogatim biodiverzitetom i važno za migracije ptica.
• Krnjača: urbanizovano naselje gde se priroda i grad skladno prepliću.

Istorijski kontekst

Danas se malo zna da je Veliko blato i okolna močvarna područja nekada činilo posebnu gradsku celinu poznatu kao Dunavski rit.

• Obuhvatao je močvarna zemljišta i jezera na obe obale Dunava u delu Pančevačkog rita.
• Bio je prepoznat kao važna prirodna zona sa bogatom florom i faunom, pre nego što su urbanizacija i industrija počeli da menjaju pejzaž.
• Veliko blato je, kao deo Dunavskog rita, sačuvalo svoj ekološki značaj i danas je ključno stanište za ptice i druge životinje.
• Istorijski, oblast je korišćena za ribolov, poljoprivredu na močvarnom zemljištu i lov, a kasnije je delimično regulisana i zaštićena zbog svoje prirodne vrednosti.

Foto: Kaldrma.rs

Bara Reva – zaštićeno prirodno dobro na levoj obali Dunava?

Bara Reva je smeštena na levoj obali Dunava, naspram Višnjice, u naselju Krnjača. Prostire se na oko 100 hektara i uključuje dve vodene površine i šumski pojas, dom brojnim biljnim i životinjskim vrstama. Ovo je jedan od poslednjih (za sada!) netaknutih delova močvarne prirode u Beogradu i deo šireg ekosistema Pančevačkog rita.

Ekološki značaj i živi svet

Bara Reva je pravi raj za prirodu. Dve čiste i nezagađene vodene površine, ispunjene podzemnim vodama, i šumski pojas pružaju stanište za mnoge vrste. Ovde žive strogo zaštićeni orlovi belorepani, razne vrste ptica, divlje svinje, vidre, kao i ribe i retki beli lokvanj. Ukupno, oko 120 vrsta ptica koristi ovu močvaru, čineći je značajnom i za ornitologe i ljubitelje prirode.

Prirodne karakteristike

Bara se prostire uzvodno od naselja Reva, paralelno sa kanalom Sebeš, u močvarnom i vlažnom području. Deo močvare je pretvoren u ribnjak, dok ostatak čini prirodno močvarno stanište. Veliki šumski pojas od oko 100 hektara doprinosi očuvanju biodiverziteta i ekološke ravnoteže u regionu. Ovo područje, zajedno sa ostalim močvarnim zonama u Krnjači, stvara pogodno stanište za komarce, što tokom leta ponekad izaziva nezadovoljstvo lokalnog stanovništva.

Značaj za zajednicu

Pored ekološke vrednosti, Bara Reva je značajna i za lokalnu zajednicu kao prostor za rekreaciju i obrazovanje. Udruženja građana i ekološke organizacije aktivno rade na očuvanju ove močvare kroz čišćenja, radionice i edukaciju. Škole i fakulteti često koriste bara za praktične časove biologije, ekologije i zaštite prirode.

Ptice i životinje koje možete videti

• Strogo zaštićene i ugrožene vrste: orao belorepan, čaplja sive, beločela čaplja
• Ptice močvarica i vodenih staništa: divlja patka, siva guska, vodomar
• Ptice grabljivice i pesnice: sova velika, sokol stenjik, ropica
• Ostali živi svet: divlje svinje, vidre, ribe, beli lokvanj

Mogućnosti za ekoturizam

Bara Reva je idealna za ekoturizam i obrazovne aktivnosti:

• Posmatranje ptica, posebno tokom migracija u proleće i jesen
• Edukativni izleti i praktični časovi biologije
• Šetnje i fotografisanje prirode
• Fotografske ture u zoru i sumrak

Zaštita i očuvanje

Bara Reva je dokaz da netaknuta priroda može opstati čak i u velikom gradu, pružajući dom ugroženim vrstama i prostor za rekreaciju, učenje i očuvanje prirodnog bogatstva.

Dunavski rit

Dunavski rit predstavlja jedan od najposebnijih predela jugoistočne Vojvodine. Smešten između reka Dunava i Tamiša, prostire se na prostoru današnje beogradske opštine Palilula i zauzima važno mesto u prirodnom, istorijskom i urbanom razvoju Beograda i Pančeva.

Istorijat

Na području rita pronađeni su brojni nalazi koji ukazuju da su Sarmati i Skordisci bili među najstarijim poznatim stanovnicima ovog kraja. Tokom rimskog perioda, region je bio pod rimskom vlašću. Tokom XVI veka, Pančevački rit je pao pod vlast Osmanskog carstva, što je značajno usporilo privredni i kulturni razvoj stanovništva. Uprkos teškim uslovima, područje je zadržalo svoj značaj kao močvarni, ali plodni deo dunavskog priobalja.

Naseljavanje i razvoj u novijem dobu

Zbog močvarnog terena, rit je u srednjem veku bio retko naseljen. Prava kolonizacija započinje od 18. veka, kada se formiraju naselja kao što su Borča i Ovča. Početkom 20. veka, ovo područje je zbog svog položaja i potencijala prozvano „Trećim Beogradom“, žitnicom i prostorom budućeg razvoja glavnog grada.

PKB i industrijski preporod

Posle Drugog svetskog rata, osnivanjem Poljoprivrednog kombinata Beograd (PKB) 1945. godine, počinje sistematska melioracija močvarnog područja. Izgrađeni su kanali, nasipi i drenažni sistemi koji su omogućili razvoj poljoprivrede i industrije. Rit je postao jedno od najplodnijih poljoprivrednih područja u Srbiji, poznat po proizvodnji žitarica, povrća i stočarstvu.

Prostor gde se priroda, industrija i grad neprestano prepliću.

Prirodni i ekološki značaj

Uprkos urbanizaciji, Dunavski rit i danas čuva bogat prirodni svet. Njegove močvare, bare i jezera, Veliko blato, Kožara, Beljarica, Bara Reva i Sebeš, predstavljaju utočište za više od 120 vrsta ptica, brojne vrste riba, vodozemaca i sisara. Ova područja su deo šire mreže ekosistema koji čuvaju biodiverzitet Beograda i imaju status ekološki značajnih prostora.

Izazovi i budućnost

Iako ima ogroman potencijal za ekoturizam, poljoprivredu i rekreativni razvoj, rit se suočava sa brojnim izazovima:

• nekontrolisana urbanizacija i širenje naselja,
• zagađenje voda i zemljišta,
• gubitak prirodnih staništa i biodiverziteta.

Za očuvanje ovog jedinstvenog područja potrebna je sveobuhvatna strategija koja spaja zaštitu prirode, održivi razvoj i aktivno uključivanje lokalne zajednice.

Kožara i Červenka (danas Crvenka) bila su neka od njih. Ada Huja nije bila spojena s obalom, kao ni savska Mala ciganlija.

Kožara – Ostrvo na Dunavu

Kožara je, nekad, malo ostrvo (ada) na levoj obali reke Dunav. Ostrvo je prekriveno šumom i močvarama, bez stalne ljudske naseljenosti. Iako se nalazi samo 600 metara od centra Beograda, predstavlja oazu netaknute prirode. U junu 2021. godine, grad Beograd je započeo postupak zaštite ovog područja kao deo šireg prirodnog dobra pod nazivom “Foreland na levoj obali Dunava kod Beograda”.

Ekoturizam i priroda Dunavskog rita

Nudi izuzetne mogućnosti za ekoturizam i boravak u prirodi. Ovaj kraj je pravi raj za sve koji vole mir, tišinu i autentičan dodir sa prirodom.

Posmatranje ptica i prirode

Močvarna područja i rukavci Dunava idealni su za posmatranje ptica, naročito tokom prolećnih i jesenjih migracija. Ovde se mogu videti čaplje, rode, divlje patke, gnjurci, sive guske i brojne druge vrste koje dolaze iz različitih delova Evrope. Ovaj prostor obiluje vodenim i močvarnim biljkama, ali i životinjama koje su se prilagodile specifičnim uslovima. Pored brojnih ptica selica, ovde žive i vodozemci, zmije, sitni sisari poput vidri i hrčaka, kao i bogata autohtona flora, trske, rogoz, lokvanji i vrbe.

Edukativne i rekreativne aktivnosti

Rit pruža odlične mogućnosti za šetnje, vožnju bicikla i vođene ture kroz prirodu.

Široka Bara

Široka Bara je močvarno stanište smeštena u zapadnom delu rita, jednog od retkih neosušеnih delova ove plavne ravnice. Prostire se oko 10 kilometara duž leve obale Dunava. Područje je sastavljeno od manjih bara i brojnih kanala. Povezana kanalima Vrbovski, nalazi se oko 5 kilometara zapadno od Padinske Skele i Zrenjaninskog puta.

Izvor: Mediji, Foto: Youtube/AgroTV Srbija