Anica Savić – Rebac: Marginalizovana intelektualka koja je zadužila našu kulturu

Anica Savić Rebac (1892-1953) smatra se jednom od najučenijih žena u Srbiji u prvoj polovini XX veka. O tome svedoči njen izuzetan esejistički, pesnički i prevodilački opus koji do danas nije dobio odgovarajuću recepciju i uvažavanje.

Za njeno ime čuli su mnogi – ili ga bar pamte iz školskih dana. Nije nam moglo promaći dok smo učili o srpskoj književnosti, međutim život, rad i nemerljiva zaostavština koju je za sobom ostavila Anica Savić Rebac poznati su većinom malom broju pojedinaca iz krugova intelektualne elite.

Čak je i među njima bilo onih koji su se susreli sa njenim radom, a da nisu znali da iza njega stoji jedna od najučenijih žena Srbije. Sticajem okolnosti, Anica Savić Rebac je u svojoj zemlji ostala nepravedno zapostavljena. Da li zbog toga što su se njeni izbori kosili sa ustaljenim normama, ili zbog ambicija i intelektualne širine kojom je daleko nadmašila svoju sredinu, tek, nijedan od razloga ne umanjuje značaj njenog dela.

Anica Savić Rebac rođena je 4. oktobra 1892. godine u Novom Sadu kao jedino dete Milana Savića, književnika, pozorišnog kritičara i prevodioca i Julijane Savić (Davidovac), domaćice.

Foto: kulturanadlanu.com

Devojčica koja je obećavala

Kad vam od malena u porodični dom dolaze ugledni pesnici i slikari, izvesno je da imate dobre predispozicije da stasate u osobu širokih shvatanja. Anica Savić Rebac odrasla je upravo u takvom okruženju. Glava dobrostojeće novosadske porodice bio je Milan Savić – cenjeni pisac, prevodilac, saradnik brojnih časopisa, a potom i sekretar i urednik Letopisa Matice Srpske. Majka je bila Grkinja po poreklu, takođe iz ugledne građanske porodice. Anici je kum postao pesnik Laza Kostić. Uz čvrste veze sa kulturnim i intelektualnim krugovima, gospoda koja su posećivala njen dom bila su deo uticajne, visokoškolovane elite Beograda i Novog Sada.

U rodnom Novom Sadu, Anica je pohađala Srpsku osnovnu školu. Ipak, želju za sticanjem znanja odmalena su najviše poticali njeni roditelji. Učili su je modernim i klasičnim jezicima, te je od detinjstva imala dodir sa prevodilaštvom i srpskom i evropskom književnošću. Prvi Aničini prevodi, stihovi starogrčkog pesnika Pindara, objavljeni su kada je imala tek 10 godina. Sudbine heroja antičke književnosti ostaće joj inspiracija i nadalje: okrenuvši se originalnom literarnom stvaralaštvu, Anica je do 12. godine pisala prve drame. Godinu dana kasnije objavljen je njen prevod „Manfreda“ engleskog pesnika Bajrona, a u prevodilačkom radu susrešće se i sa Persi Šelijem, poetom koji će joj postati jedan od najdražih.

Osnovnu i srednju školu završila je u Novom Sadu. Još kao gimnazijalka čitala je u originalu antičke i moderne pisce i prevodila. Sa trinaest godina objavila je u Brankovom kolu svoj prvi prevod, Bajronov spev Manfred, a potom i svoje pesme i prevode Šelija, Emila Verhama… Ona je još kao devojčica počela da objavljuje prevode i svoju poeziju, a njene prve pesme pažljivo je pregledao Laza Kostić.

Međutim, kao devojci koja je u Srbiji stasavala na prelazu 19. i 20. veka, Anici se nisu lako otvarala vrata svih obrazovnih ustanova. U Srpskoj pravoslavnoj višoj devojačkoj školi završila je srednjoškolski tečaj, dok je Pravoslavnu veliku gimnaziju upisala kao privatna učenica. To, ipak, nije umanjilo njenu strast prema filologiji. Nastavila je da se bavi prevođenjem, a 1906. godine u časopisu Brankovo kolo objavljene su njene pesme „Pan“ i „Renesans“.

Između podrške, ljubavi i predrasuda male sredine

Aničin nesvakidašnji pesnički talenat nije ostao nezapažen među uglednim umetnicima tog vremena. Pisma podrške dobijala je od porodičnih prijatelja Laze Kostića i Uroša Predića, koji su otvoreno iskazivali divljenje prema njenom radu. Godine 1910., Anica sa majkom prvi put odlazi u Beč. Na tamošnjem Filozofskom fakultetu upisuje studije klasične filologije, i kao student se nalazi u žiži savremenih kulturnih dešavanja s početka 20. veka.

Početak Prvog svetskog rata sprečiće Anicu Savić da u austrijskoj prestonici započne postdiplomske studije. Umesto toga, diplomirala je nakon rata na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Sa roditeljima se 1914. godine vraća u Novi Sad, gde nastavlja istraživački rad.

Proučavala je oblasti helenske kulture, mitova, filozofije i poezije, ali bi se često žalila prijateljima kako joj je bilo izuzetno teško doći do literature za istraživanja. U Novom Sadu Anica će upoznati Hasana Rebca: ovaj „Srbin-musliman“, kako je sebe nazivao, posvetio se proučavanju usmene tradicije balkanskih muslimana. Rebac je bio i pripadnik gerilskog pokreta za nezavisnost BiH od Austrougarske monarhije, i uz to službenik Ministarstva vera Kraljevine SHS. Sa Anicom je, pak, delio snažne republikanske i socijalističke stavove. Mada je u Hasanu našla istomišljenika, Anica se nije lako uklapala u malu, skučenu sredinu. To je postalo još izraženije nakon njihovog stupanja u brak (1921. god) i smrti Aničinog oca – spram podrške i prihvatanja, Anica se u svom krugu poznanika suočila sa netolerancijom prema suprugu. Beograd, u kome se sretala sa brojnim intelektualcima i umetnicima – bio joj je kudikamo draži.

Anica Savić Rebac, rad Uroša Predića (1919), ulje na platnu, 65×48 cm, vlasništvo Matice srpske u Novom Sadu

Zbog čega Beograd nije prihvatio najučeniju ženu Srbije?

Prešavši 1922. godine sa suprugom u prestonicu, Anica Savić Rebac se zapošljava kao profesor latinskog jezika u ženskoj gimnaziji. Kada je 1926. osnovan PEN centar u Jugoslaviji, Anica je zajedno s Desankom Maksimović, bila među prvim književnicama koje su primljene u njegovo članstvo. Bila je u grupi beogradskih intelektualki koje su 1927. godine osnovale Jugoslovensku organizaciju univerzitetski obrazovanih žena. Osnovna delatnost Udruženja, vođenog feminističkim idejama, bila je odbrana profesionalnih interesa visoko obrazovanih žena. Godine 1929. u Beogradu je objavila zbirku poezije Večeri na moru. U Beogradu će ostati do početka ’30-tih godina.

Anica Savić Rebac bila je među prvim ženama koje su 1932. godine doktorirale na Beogradskom univerzitetu.

Iako je 1932. godine njen doktorat proglašen među najboljim na Beogradskom univerzitetu, Aničina ideološka i politička uverenja nisu bila prihvaćena ni u prestoničkim intelektualnim krugovima. Diskriminacija sa kojom se susrela u akademskim krugovima, uskratila je Anici Savić Rebac priliku da, nakon odlično ocenjenog doktorata, ostane na mestu predavača Beogradskog univerziteta.

Uz to, animozitet koji je sredina gajila prema njenom suprugu presudio je u odluci da sa njim pođe u Skopje nakon Rebčevog službenog premeštaja. Njena doktorska disertaciju Predplatonska erotologija objavljena je u Skoplju. Uz nastavničko zvanje u lokalnoj srednjoj školi, Anica se i dalje aktivno bavi prevodilaštvom i pisanjem kritika i eseja. „Geteov helenizam“, „Mistična i tragična misao kod Grka“, „Platonska i hrišćanska ljubav“, „Tomas Man i problematika naših dana“ samo su neke od istaknutih studija koje je objavila nakon doktorske disertacije. Iako je poeziju prestala da piše još početkom ’20-tih godina, rado je prevodila stihove engleskih pesnika Kitsa, Brauninga, Šelija i Miltona.

Posebno interesovanje, pritom, gajila je prema ideologijama socijalizma i feminizma. To je bio i jedan od razloga zbog kojih njeni stavovi nisu nailazili na prihvatanje – još uvek smatrani kontroverznim i revolucionarnim, olako su bili odbacivani.

Anica Savić Rebac iz mlađih dana, Foto: zenskimuzejns.org.rs

Anica se nadala akademskoj karijeri i zaposlenju na Filozofskom fakultetu u Skoplju, ali to se nije ostvarilo. Dobila je profesorsko mesto u skopskoj Ženskoj realnoj gimnaziji, na Velikoj medresi kralja Aleksandra radila je kao profesor latinskog, grčkog, nemačkog i francuskog jezika, a na fakultetu je predavala grčki i latinski samo honorarno.

Posle rata, 1945. godine, kao jedna od članica predratnog Ženskog pokreta, uključila se u rad Beogradskog odbora AFŽ. Godine 1946. prvi put joj se ukazala prilika da stupi na Beogradski univerzitet. Anica je, uprkos protivljenju nekih članova Univerziteta, izabrana za vanrednu profesorku na Beogradskom univerzitetu gde je predavala istoriju rimske književnosti i latinski jezik. Kao vanredni profesor Filozofskog fakulteta, studente je učila antičkoj filozofiji i književnosti. Jedan od starijih kolega, profesor Milan Budimir, upamtiće je po njenoj eleganciji i prelepim haljinama i šeširima koje je imala običaj da nosi.

Anica Savić Rebac napisala je veliki broj studija rasprava, članaka iz oblasti književnosti, antičkih studija, filozofije, istorije ideja, istorije. Njene teorijske ideje i stavovi najpregnantnije su izraženi u radovima iz oblasti antičkih studija koji su napisani sa velikim znanjem, erudicijom i širinon pogleda. Antička estetika i nauka o književnosti, objavljena je posthumno, 1954. godine. Njene studije i eseji, rasuti po brojnim časopisima, prikupljeni su i objavljene pod naslovom Helenski vidici (1966).

Anica Savić Rebac podjednako se bavila prevođenjem, pisanjem i kritikom. U svojim kritičkim tesktovima bavila se stvaralaštvom Dantea, Šelija, Getea a pre svega književnim delom Tomasa Mana sa kojim je bila u stalnoj književnoj komunikaciji. Kada se radu o domaćoj književnosti pisala je najviše o onima koji su se upisali u književnu i kulturnu istoriju Vojvodine i pre svega Novog Sada, ali i obeležili, često i lično, njeno odrastanje. Pisala je o Lazi Kostiću i Jovanu Jovanoviću Zmaju, ali i o poeziji Jovana Dučića i Milutina Bojić. U dva navrata, Anica Savić Rebac pisala je i o ženama, o pesnikinji Milici Stojadinović Srpkinji, o njenom pesničkom „treperenju“, i o jednoj od prvih srpskih feministkinja, Savki Subotić. Pišući izraztito senzibilisano o ženskom aktivizmu Savke Subotić, Anica daje živu sliku vojvođanskog feminizma s početka 20.veka koji je u godinama nakon II svetskog rata već uveliko zaboravljen.

Prevodila je sa engleskog, nemačkog, grčkog i latinskog jezika na srpski jezik, te sa srpskog na nemački i engleski jezik. Između ostalog, prevela je Njegoševu Luču mikrokozma na nemački i engleski jezik, sa latinskog na srpski prevela je Lukrecijeve stihove, a sa nemačkog više dela Tomasa Mana (Smrt u Veneciji, Tonio Kreger, Tristan).

Tragedija koja (ni)je mogla biti sprečena

Ipak, njeni društveno-politički stavovi i intelektualna stremljenja ostaće skrajnuti i od komunističke vlasti. Osim među studentima, Anica Savić Rebac – kao i celokupan njen rad, uz činjenicu da je bila udata za čoveka druge vere – gotovo nigde nisu naišli na prihvatanje i razumevanje.

Posle teške bolesti, 1953. godine, umro je njen muž Hasan Rebac. On je umro 4. avgusta 1953, a ona se, posle dva neuspela pokušaja, njeni studenti su je nakon toga „uzeli pod svoje“. Iako su joj pružili prijateljsku brigu i nadzor, to nije bilo dovoljno da je spreči u njenoj nameri. 7. oktobra 1953. godine, Anica Savić Rebac izvršila je samoubistvo u svom stanu, pucajući sebi u srce. Pre toga je obavila sve formalnosti u vezi s grobom, sahranom, zajedničkim spomenikom, sastavila testament, ispisala poruke prijateljima i nekima od njih poklonila predmete koji su joj puno značili. U oproštajnom pismu koje je potvrdilo njenu svagdašnju duhovnu privrženost antičkim idealima koji su je vodili tokom života, i na koncu doveli i do slobodne odluke o vlastitoj smrti.

„Ovo što činim, činim iz uverenja i u punoj lucidnosti intelekta i volje. To uverenje da život nije vredan življenja ako izgubimo najdraže biće poniklo je, takoreći, zajedno sa mnom, razvijalo se naročito pod uticajem antičkih shvatanja o samoubistvu i postalo jedno od odrednica moje životne koncepcije, od organskih zakona moje prirode… To ne znači da nisam volela život, da ga ne volim čak i u ovom času, ali baš zato ne želim da živim bedno…. Život mi je darovao mnoge prednosti, pa i ovu poslednju da mogu umreti svesno i autonomno.“

Dva dana kasnije, sahranjena je na beogradskom Novom groblju. Iza nje je ostalo značajno, ali nedovršeno delo „Antička estetika i nauka o književnosti“, posthumno objavljeno 1954. godine. Retki su se nakon toga borili za to da njene studije i eseji budu objavljeni u celini. Preranim odlaskom Anice Savić Rebac i Srbija je izgubila jednu od najumnijih žena, a ona sama ostala među onima čija su postignuća nepravedno zaboravljena.

Jedna ulica nosi ime po njoj i nalazi se u Višnjičkoj Banji.

Izvor: zenskimuzejns.org.rs, 011info.com, pulse.rs