Flavije Jovijan – Jedini rimski car rođen u Beogradu

Činjenica da je Srbija nekada bila “zemlja rimskih careva” i da je na njenoj teritoriji rođeno čak 18 vladara ovog moćnog carstva, često se pominje. Ipak, priča o imperatoru rođenom na prostorima današnjeg Beograda, manje je poznata.

Treći vek je za rimsko carstvo bio doba krize tokom koje je na čelo ove nekada moćne države dolazio veliki broj careva koju su se na presto uspinjali brzo, ali i odlazili još brže. Ta nestabilnost potrajala je i u prvim decenijama 4. veka, a jedan od tih “neslavnih” careva rođen je i na teritoriji današnjeg Beograda.

Bio je to car Flavije Jovijan koji je rimskom imperijom vladao svega osam meseci – od 26. juna 363. do 17. februara 364. godine.

Vojnik koji je greškom postao car

Iako se o Jovijanu ne zna mnogo iz njegovog života pre stupanja na presto, pouzdano se zna da je rođen oko 330. godine u tadašnjem Singidunumu i da mu je otac bio Varonijan, običan seljak sa ovih prostora koji je uspeo da se uspne u redovima rimske vojske i stigne do mesta zapovednika legije.

Očev uspon je najverovatnije pomogao i vojničku karijeru sina, za koga se zna da je pred kraj života Konstancija II bio u carevoj pratnji.

Flavije Jovijan, poznatiji samo kao Jovijan, bio je rimski car svega osam meseci od 26. juna 363. do 17. februara 364. godine. Jovijan je upamćen po neslavnom miru sklopljenim sa persijskim kraljem Šapurom II, ali i kao jedini rimski car rođen u Singidunumu (današnjem Beogradu).

Flavije Jovijan

Car Flavije Jovijan bio je solidnog obrazovanja, vedre prirode i prepoznatljiv po svojoj izuzetnoj visini. Bio je jedan od prvih hrišćana na rimskom prestolu, a neki hroničari su čak zapisali da je, kao uslov za prihvatanje carskog trona, tražio od svih prisutnih da se izjasne kao hrišćani.

Uspon i proglašenje za cara

O njegovoj karijeri pre stupanja na tron ne znamo mnogo. Znamo da je njegov otac Varonijan bio „incola agri Singidonensis“ i da je ostvario zapaženu karijeru u vojsci i dogurao do mesta zapovednika legije Jovijana (Iovianii-nazvani tako po Dioklecijanovom kognomenu Iovius) i elitnog gardijskog odreda domestika (comes domesticorum).

Očev uspon je najverovatnije pomogao i vojničku karijeru sina, koji po Amijanu bio skromno obrazovan. I Jovijan je postao član domestika i znamo da je pred kraj života Konstancija II bio u carevoj pratnji. Kada je Konstancije iznenada umro u Mopsuestiji u Kilikiji novembra 361., Jovijanu je poveren zadatak da otprati kola sa pokojnikom u Konstantinopolj.

Jovijan je postao zapovednik garde i pratio je Julijana u zlosrećnom persijskom pohodu u leto 363. godine. Međutim, Julijan je teško ranjen u jednoj borbi sa Persijancima i umro je 26. juna 363. godine u blizini grada Marange, nešto severnije od Ktesifona.

Nije bilo neobično da u takvim uslovima vojni zapovednici među sobom izaberu novog cara, ali ovog puta komandanti nikako nisu mogli da se slože oko jednog imena. I dok je trajala rasprava, beleže ondašnji istoričari, nekolicina vojnika počela je da uzvikuje za novog cara Jovijana koga su i odenuli u purpurni plašt, simbol rimskih careva.

Njihov povik prihvatio je i ostatak vojske iako se danas smatra da je dobar deo vojnika mislio da zapravo viče oporavljenom caru Julijanu, a ne novom Jovijanu. Sličnost imena, ali i popularnost koju je njegov otac imao među običnim vojnicima tako su beogradskog vojnika doveli na presto rimskog carstva.

U to vreme je bio običaj da, u slučajevima kada car umre ili pogine predvodeći ratni pohod, rimske legije na licu mesta biraju novog imperatora među prisutnim oficirima a taj izbor, po povratku u Rim, Senat bi potvrdio.

Način na koji je Flavije Jovijan postao rimski Car veoma je zanimljiv

Rimska vojska se nalazila duboko u persijskoj teritoriji, rezerve hrane već su bile niske, a neprijateljski vojnici su ih stalno uznemiravali sa okolnih bregova. Po svedoku događaja Amijanu Marcelinu, svi prisutni vojni zapovednici su se sakupili kako bi izabrali novog cara, ali se odmah pojavila podela među oficirima iz Konstancijeve istočne i Julijanove galske vojske. Presto je prvo ponuđen paganinu Salutiju, pretorijanskom prefektu Istoka, koji je počast odbio zbog svojih poodmaklih godina i slabog zdravlja. Dok su oficiri raspaljivali novu raspravu, nekolicina vojnika izvikala je za novog cara Jovijana i odenula ga u carski purpurni plašt.

Vojska je nestrpljivo čekala dok su oficiri većali koga da predlože. Legionari iz centurije Flavija Jovijana su voleli svog nadređenog – simpatičnog dugajliju, i počeli su da mu kliču „Jovijan, Jovijan…“. Legije su to prihvatile, misleći da se Car Julijan oporavio i da se kliče njegovom iznenadnom ozdravljenju. U šatoru u kome se većalo, centurioni su samo čuli da cela vojska kliče Flaviju Jovijanu i zaključili su da bi bilo mudro poslušati volju legija, i tako je Flavije Jovijan postao car velike Rimske imperije.

Jovijanov izbor za cara, više nego neočekivan, sproveden je zahvaljujući popularnosti njegovog oca među običnim vojnicima, a još više potrebom da novi car preuzme komandu i izvuče vojsku iz teškog položaja. U međuvremenu, zahvaljujući rimskim dezerterima, Šapur II je saznao za dešavanja u neprijateljskom taboru i naredio novi napad. Persijski udar, predvođen ratnim slonovima, Rimljani su odbili i krenuli u povlačenje levom obalom reke Tigar. Buntovnim vojnicima, koji su očekivali da posle prelaska reke uskoro usledi rimska granica, Jovijan je preko volje dozvolio da u toku noći pokušaju da pređu nabujali Tigar i likvidiraju persijsku stražu na drugoj obali reke.

Poduhvat je uspeo i razjarena i polugladna rimska vojska je nastavila marš kući. Sa jedne strane, Rimljani su pobeđivali u svakoj otvorenoj borbi, a sa druge, bili su bez zaliha i Persijanci su ih stalno gonili, tako da je Šapur rešio da predloži Jovijanu mirovni sporazum. Predlog je podrazumevao teške uslove po rimsku stranu: prepuštanje Persiji pet provincija na levoj obali Tigra, koje je Galerije kao Dioklecijanov cezar zadobio 299. godine, kao i dva važna pogranična grada: Nisibisa i Sinagre.

Pored toga, Rim je morao da napusti savez svojim vernim saveznikom jermenskim kraljem Aršakom i ne meša se u buduće sukobe Jermenije i njenog daleko moćnijeg suseda Persije. Sporazum je sklopljen na 30 godina, a Aršaka je Šapur ubrzo zatim zarobio i nakon oslepljivanja proterao. Jovijan i Šapur su razmenili ugledne taoce i nakon toga je rimska vojska nastavila povlačenje u sve većem neredu. Vojnici su se hranili mesom tovarnih životinja i nakon toga odbacivali prtljag i oružje, sve dok pred njih nije stigao vojni zapovednik Mesopotamije Kasijan sa svežim namernicama. Poduhvat, koji je Grigorije Nazijanski docnije uporedio sa Pohodom deset hiljada, najzad je okončan uz velike žrtve.

Od vojne kampanje se odustalo, i legije su se vratile u Rim sa novim imperatorom – Flavijem Jovijanom. Njegov izbor nije bio po volji većine Senata, ali su se plašili da opozovu odluku rimskih legija.

Iznenadni kraj

Tako je naš Beograđanin nastavio da vlada Rimom. Kažu da je vladao dostojanstveno, ali da je bio sklon uživanju u hrani, piću i ženama.

Ipak, njegova vladavina je bila kratkog daha, i on je na rimskom tronu proveo samo 236 dana. Jednog jutra pronađen je mrtav u svom krevetu, a pretpostavlja se da je rimski Senat pronašao način da se reši cara koji mu nije bio po volji.

Naime, u vojsci koja se pridružila Jovijanovoj glavnini, bio je i Prokopije, Julijanov rođak. U javnosti se od ranije prenosila priča da je Julijan još ranije odredio Prokopija za svog naslednika. Strah od Prokopijevih pretenzija na presto bio je, po Amijanu Marcelinu, jedan od glavnih uzroka da Jovijan sklopi nepovoljni mir sa Persijancima.

Pokušavajući da što pre učvrsti svoju vlast, Jovijan je poslao niz poverljivih ljudi da preuzmu važne položaje u vojsci na zapadu carstva i prošire povoljniju verziju događaja od realne. U Sirmijumu (današnjoj Sremskoj Mitrovici) je živeo njegov tast, Licinije, koga je imenovao magistrom konjice, i zadužio ga da ide u ostale provincije i spreči eventualne pobune. Međutim, glasine o nepovoljnom ishodu pregovora već su stigle u Nizibis i car se utaborio van grada odbijajući da ga poseti i suoči se sa gnevnim stanovništvom. Najčvršća tvrđava Istoka mirno je predata Persijancima. Jovijan je naredio da rimski vojnici u roku od tri dana isprazne grad i nateraju njegovo stanovništvo da se preseli na teritoriju pod kontrolom Carstva.

Jovijan je zatim otišao u Antiohiju, a potom je i pored nepovoljnih zimskih uslova, nastavio put preko Male Azije dalje na zapad. U Tijani u Kapadokiji stigla mu je vest da je grupa pobunjenih vojnika u Remiju (današnji Rems) pobila njegove izaslanike.

Sa druge strane, preostale galske legije su mirno prihvatile vlast novog cara. Jovijan je zatim u Ankiri (današnja Ankara) 1. januara 364. primio konzulat, a svog jednogodišnjeg sina, Varonijana Mlađeg, uzeo je za kolegu. Sa obzirom na mladost svog sina, Jovijanov potez može se činiti preuranjen i pomalo smeten. Međutim, vlast novog cara nije bila opšteprihvaćena u celom Carstvu, valjalo je pokušati sa razvijanjem dinastičkog kulta što pre i pored objektivnih okolnosti.

Po Amijanu, brojni nepovoljni predznaci pratili su Jovijana još od Antiohije. Npr. mali Varonijan je neprekidno plakao tokom ceremonije dodele konzulata. Po carevom dolasku u Antiohiju, iz predvorja carske palate neobjašnjivo je nestala tučana kugla iz ruke statue Galerija Maksimijana. Grede u zgradi senata počele su jezivo da pucketaju a na nebu se usred dana pojavila kometa.

Već prve noći u Dadastani, gradu na granici Galatije i Bitinije, Jovijan je umro 17. februara 364. godine. U zoru je nađen mrtav u svom krevetu. Uzroci smrti ostali su predmet nagađanja savremenika. Pretpostavljalo se da se ugušio od isparenja iz sveže okrečenih zidova ili dimom od lošeg uglja koji je ložen u peći carske odaje. Vladao je svega 236 dana.

Verska politika

Po istoričaru crkve Sokratu Sholastiku, koji je pisao u prvoj polovini 5. veka, Jovijan je svojevremeno odbio Julijanovo naređenje da prinese žrtvu paganskim bogovima i radije je izabrao napuštanje službe. Tek kada je Julijan krenuo u Persiju, Jovijan je ponovo primljen u vojsku.

Pozniji hrišćanski autori (Sozomen, Jovan Malala, Jovan Zonara…) pišu da je Jovijan je kao uslov prihvatanja carskog trona zatražio od prisutnih vojnika i senatora da se izjasne kao hrišćani. Iako su ove anegdote svakako apokrifne, one dobro prikazuje raskid sa Julijanovim pokušajem obnove paganstva. Jovijan je bio sledbenik pravoslavlja, za razliku od arijanskih simpatija Konstancija II i, kasnije, Valensa (364—378).

Već 27. septembra 363. godine novi avgust je primio uz sve počasti vođu pravoslavnih Atanasija Aleksandrijskog koga je sve do Antiohije zadržao u svojoj pratnji. Jovijan je doduše zabranio neke paganske rituale, ali je zadržao načelnu politiku verske tolerancije ne ulazeći u sukobe sa raznim istočnjačkim hrišćanskim sektama.

Donacije pravoslavnoj hrišćanskoj crkvi, koje je Julijan ukinuo, Jovijan je obnovio, a na njegovom novcu se ponovo pojavljuje hristogram.

Jovijana je posle kraćeg interegnuma nasledio Valerijan I 25. februara 364. godine. Iako je Carstvo većim delom i dalje bilo pagansko, pokazalo se da je hrišćanstvo steklo snažno uporište u rimskoj vojnoj aristokratiji koja je tokom 4. veka odlučivala o izboru cara. Međutim, kao ustupak tradicijama Carstva, Jovijan je, po istoričaru Eutropiju, proglašen za paganskog boga posle smrti.

Kratkotrajna Jovijanova vladavina ostala je upamćena zahvaljujući mirovnom sporazumu sa Persijancima koji je bio prinuđen da sklopi. Neki izvori taj sporazum nazivaju sramnim, drugi nepovoljnim ali neophodnim u datom trenutku.

Njegova obazrivost u pogledu mogućnosti Prokopijeve uzurpacije nije bila bez osnova pošto se Prokopije proglasio za cara 28. septembra 365. u Konstantinopolju, ali je ubrzo pobeđen od strane Valensa.

O Jovijanovim državničkim sposobnostima teško je bilo šta reći. Amijan je zabeležio nekoliko njegovih ličnih osobina: visok stas, zbog koga su mu prilikom proglašenja jedva našli dovoljno veliki carski plašt, dostojanstveno držanje i pažljivost u izboru dostojanstvenika. Međutim, bio je sklon i uživanju u hrani, piću i ženama. Amijan zaključuje da bi te mane možda ispravio da je imao prilike duže da vlada.

Izvor: Hronograf.net